Lidhjet mes
letërsive rumune dhe shqiptare ishin gjithashtu të thella. Veç Poradecit dhe Emineskut që mund të këqyren si binjakë
shpirtërorë të lindur në epoka e gjuhë të ndryshme amtare, gati e njëjta lidhje
(marrëdhënie) mund të vërehet edhe
ndërmjet Mitrush Kutelit dhe klasikut të prozës rumune
Ion Creangă (1837-1889). Prozator, eseist,
poet, kritik letrar dhe shqipërues i shquar, pasi kalon nga Manastiri (Bitola) e Selaniku, Kuteli dëshmon në kujtimet e veta se
nisi të shkruajë për të fashitur mallin ndaj vendlindjes dhe gjuhës amtare. Po
rijap disa copëza që përfaqësojnë rrëfimin e fshehur të nëntekstit:
1. „Kjo që po lëçitni është jeta ime. Vetë e rrojta, vetë e shkrojta. Me gazet e saj, me helmet e saj. Të gjitha
të perënduara sot e kaqe të larguara sa më duken sikur s’patnë qënë kurrë. Por
dyke i shkruar tani, në vitin e tridhjetë e shtatë të jetës, i
rrojta edhe një herë. Dhe qesha, dhe qava“[1];
2. „Neve, kur dëgjuam shqipen e
shqipëtuar, mbetmë të velur e të tronditur edhe përgjigja na u pengua në gurmaz[2];
3. „Si pata shënuar në botimin e
parë, rrëfimet e mbledhur në këtë vepërzë janë shkruar midis 1925 dhe 1930 edhe
plotësuar më 1938. Disa prej tyre janë filluar në Pogradec dhe
mbaruar në Selanik e Bukuresht dhe pjesa
m’e madhe janë shkruar drejt për drejt në këto vise, me mallin e shqipes dhe të
Shqipërisë në zembër“[3].
Jo rastësisht Vepërzat e Kutelit nëntitullohen rrëfime (pronjë letrare)
e jo tregime, novela etj. Ato mbeten themelvënëse për prozën moderne shqipe
edhe falë gërshetimit jetik mes së vërtetës dhe letërsisë. Ashtu siç shkroi
Creangă në një
rumanishte rrënjore, veçmas në „Kujtime
nga fëminia” (Amintiri din copilărie,
1881-1888) edhe Kuteli përdori
shqipen e përhershme, duke i nënshtresuar së folmes popullore një kulturë të
thellë botërore.
Ndër shkrimtarët shqiptarë, Kuteli është i pari që vetëdijësohet mbi
synimin e letërsisë për të ruajtur Kujtesën dhe për të mbajtur sa më gjatë në (për)jetë njerëz e ngjarje që i duken
thelbësore. Pó ai solli së pari në letrat shqipe atë që mund të emërtohet realizëm mistik, i gërshetuar me paralelizmin historik: një gjueti
poetike e reales brenda magjisë dhe e magjikes brenda realitetit (ngjarje me të
vdekur e të gjallë, që takohen nëpër dasma, bisedojnë; me hazna të fshehura nën
tokë, me magji e bestytni, me kohë që relativizohet në varësi të dendësisë së
ngjarjeve, me botë që herë përplasen e herë shkrihen në një ndërjoshje rrënqethëse)
– dhe hapjen e bravave të historisë së sotme me çelësat e së shkuarës. Kuteli
shkoi deri në cakun nga ku për Mërgimin do të mund të shkruhej edhe
metaforikisht dhe ku Mërgimi nuk do të shihej më vetëm si një tragjedi që
gjymtonte e mpinte fatin e një populli, por edhe si një lloj ringjalljeje (e
dhimbshme dhe e dhimbsur) për letërsinë.
Temat e Kutelit mbi shkretinë që sjellin luftrat dhe gjakmarrjet, mbi
kalbjen e brendshme të pushtetit që del binarësh, mbi shijen përmallëse të
fëminisë dhe të një jete palcërisht[4]
shqiptare (shih edhe ‚Lugetërit e fshatit
tonë‘ – njefarë twilight zone,
ose bëmat e botës fqinjë, që shpesh bën fole brenda nesh, apo ‚Gjonomadhë e Gjatollinj‘[5]
– zinxhiri i gjakmarrjeve dhe i pajtimeve, nxitur e zgjidhur nga gruaja, në një
shoqëri ku tepria e mashkullores burrëzon,
jo burrëron, gruan dhe rrënon burrin
nga shumë pikëpamje) u rimorën dhe u
përdorën më pas nga disa autorë me emër të realizmit socialist, duke u shërbyer
këtyre si alibi ideore e stilistike përballë paranojave të diktaturës.
_____________
_____________
[1] "Fije nga jeta e Theofil
Kostorit", në Ago Jakupi e të
tjera rrëfime, pronjë letrare, botim i autorit, Tiranë 1943, f. 43. Shih edhe Më kot… (përça, vetëpërçahu e sundo / sundohu në Ballkan), Vjeshta e Xheladin Beut (vesi dhe
pasojat e pushtetit të trashëguar biologjikisht e të përdorur keq), Vendosa të shkoj n’Amerikë (fëminia si
kopje e panjollosur e së ardhmes dhe mërgimi i disafishtë) dhe Në rrugë përtej Tiraspolit (tragjedia e
detyruar, por edhe detyrë e qënies
ballkanike).
[2] “Natë qershori”, në Netë Shqiptare, vep. cit., f. 45.
[3] Shpjegim i botimit të dytë, në Netë Shqiptare, rrëfime, vep
cit., f. 138.
[4] Fjalë e
përdorur fillimisht nga Lasgush Poradeci në kujtimet rreth Kolonisë Shqiptare të
Bukureshtit, Vepra Letrare…, Tiranë, 1990, vep.
cit.
[5] Mitrush Kuteli, Tregime
të zgjedhura, STZ, Tiranë 1972, dhe Ago
Jakupi e të tjera rrëfime, Pronjë letrare, Tiranë 1943.
- Foto: Mitrush Kuteli me bashkëshorten dhe fëmijët në Pogradec. Copyright: Familja Pasko Kuteli.
- Homo Balcanicus - eseu în limbile română și albaneză
- [Fragment nga Prof. dr. Ardian Kyçyku, Trialog [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedh për të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën], Kapitulli Gjuha e Trojeve, trojet e Gjuhës, nënkapitulli Sa atdhe mund të jetë një gjuhë dhe anasjelltas, Librarium Haemus, Bukuresht 2016]
- Din opera lui Mitrush Kuteli în limba română: Primăvară în Transilvania